HISTORIE
KORPS RIJKSPOLITIE

PRIKBORD GROEP #
HERINNERINGEN UIT DE OUDE SCHOENENDOOS
Deel hier je herinneringen van jouw tijd bij dit onderdeel met anderen. Stuur je foto's en of verhalen in. Lees hier hoe

Geplaatst op 29 maart 2025
Met dank Egbert van IJken

Egbert van IJken heeft voor de Historische Vereniging van Ermelo een artikel geschreven over de geschiedenis van de (Rijks)politie in Ermelo. Met zijn toestemming mochten wij ook het betreffende artikel hier plaatsen.

Ermelo en haar politie.
Tot enkele jaren geleden was de politie niet uit het straatbeeld weg te denken. Ook in Ermelo niet. In vergelijking met nu, was dit in het verleden toch wel anders…..
Even een stukje geschiedenis.
Het fenomeen ‘politie’ is al heel oud. De term komt vanuit het Grieks. De eerste beschrijvingen gaan terug tot ca. 3000 v.Chr. Zelfs in Bijbelse tijden was en sprake van ‘Tempel-politie’, een soort ordehandhavingsdienst die onder het gezag stond van de geestelijke leiders. Ordehandhaving was echter voornamelijk een taak die uitgeoefend werd door de militaire macht.

Nederland
In Nederland was voor de middeleeuwen ook al een vorm van overheidstoezicht. Er is dan plaatselijk al sprake van een schout en schepenen. Ook de nachtwacht doet zijn intrede, klepperman of ratelwacht. Ook waren er poort- of torenwachters.
In de middeleeuwen zijn er vooral in de steden goed getrainde schutterskorpsen ontstaan. Op het platteland hadden de adel en geestelijkheid ieder voor zich haar eigen militaire macht, die ook het politietoezicht verzorgde. Na de middeleeuwen, ca. 1500 tot de Franse tijd in 1795, was er een grote versnippering van de rechts- en ordehandhaving.
Daar waar een schoutambt was gevestigd, had de schout het gezag, met hulp van zijn ‘rakkers’.
Na de Franse tijd, onder invloed van de Napoleontische wetten, komt er enige structuur in het Nederlandse overheidsgezag. Naar Frans model kreeg Nederland een landelijke politie, Korps Koninklijke Gendarmerie. In de steden ontstond de gemeentelijke politie, ‘police municipal’; op het platteland de ‘police rural’, de latere veldwachters.
In 1851 werd het landelijk Korps Rijksveldwacht opgericht om burgemeesters bijstand te kunnen verlenen, als de plaatselijke veldwachters het niet meer aankonden, bijv. bij relletjes c.q. stakingen o.i.d.

Ermelo tot 1945
In de periode tot aan de tweede wereldoorlog kende Nederland op het platteland dus een vijftal soorten politie:
-gemeenteveldwacht;
De gemeenteveldwachter stond onder direct bevel van de burgemeester en werd ook door hem aangesteld. Een mooie beschrijving van het functioneren van de veldwachter is te lezen in het boekje ‘Orde in het gesticht’ uit 1999, samengesteld door Dick van Wijngaarden e.a. over 100 Jaar veldwachter op Veldwijk.
Ermelo als plattelandsgemeente heeft ook veldwachters gehad. Enkele namen zijn: Age Schaap, W. Smink, J. Terpstra, C. van Emst.

Veldwijk had een eigen ‘veldwachterskorps’ Dit korps heeft van 1898 tot ca. 1998 bestaan. Bedrijfspolitie zouden we nu zeggen. In het bovengenoemde boekje is dit korps uitvoerig beschreven. In de gemeente Ermelo waren er veldwachters in alle dorpen, zo ook in Ermelo en Horst. Zeeweg 107 is een veldwachterswoning geweest.
In 1859 kent de gemeente Ermelo 3 gewone veldwachters, 2 buitengewone veldwachters in vaste dienst en nog 10 onbezoldigde rijksveldwachters. Daarnaast waren er nog 25 onbezoldigd veldwachters in dienst van diverse grondeigenaren, zoals boswachters en jachtopzieners.
-Rijksveldwacht: in 1851 in het leven geroepen om burgemeesters op het platteland bijstand te kunnen verlenen. Ermelo, Harderwijk, Nijkerk en Putten vielen onder de brigade Harderwijk. Deze maakte deel uit van het 3e landelijke district van de Rijksveldwacht. De rijksveldwachters woonden in de dorpen in burgerwoningen, niet in bureaus of kazernes.
-Koninklijke Marechaussee: met als taak met name grensbewaking en vreemdelingentoezicht; hoofdzakelijk in de zuidelijke provincies, beneden de grote rivieren.
-Korps politietroepen: ten behoeve van de krijgsmacht was deze in 1919 in het leven geroepen om daar politiediensten te verrichten.
-Burgerwachten en vrijwillige landstorm: deze waren na de Eerste Wereldoorlog opgericht om met name op het platteland de politie bij te staan in geval van onlusten. Hiervan is voor Ermelo in de archieven niets terug te vinden.

De oorlogsjaren 1940-1945.
In de bezettingstijd 1940-1945 werden al deze zelfstandige korpsen op het platteland door de Duitse bezetter ingelijfd bij de Marechaussee, die toen geen ‘Koninklijke’ meer heette. De gemeentepolitie in de grote steden werd Staatspolitie. Met betrekking tot de activiteiten van de politie van Ermelo in deze periode zijn een aantal artikelen verschenen in enkele kwartaalbladen van de Vereniging Historisch Ermelo. Die zijn via de beeldbank na te lezen. Ik ga hier verder niet op in.

Na 1945
Direct bij de bevrijding van Ermelo op 18 april 1945 is een Ermelo een Hulppolitie opgericht. Niet te verwarren met de in 1943 door de bezetter opgerichte Hulppolitie, die belast was met het opsporen en afvoeren van Joden en onderduikers! Deze was gevormd uit oud W.A.-leden (een door Mussert ingesteld als persoonlijk beveiligingskorps) en leden van de landwacht. (een korps van Nederlandse vrijwilligers om te gaan vechten in het Duitse leger (opgericht in maart 1943), in oktober 1943 hernoemd tot vrijwillige landstorm.
De reguliere politiemensen moesten bij de bevrijding hun werkzaamheden in afwachting van de zogenaamde zuivering opschorten en stonden op non-actief. Enkele namen van hulppolitiemensen uit die tijd: Wietse de Vries, Lammert Paulus, Gerard Luiting, Vlijm en nog enkele anderen. Totaal ca. 10 man. Hoofd was Pruis, de enige nog officiële politieman. Het eerste bureau zat in de villa ‘De Horst, aan de Horsterweg. (afb. 2). Daarvoor was dit pand ook een dependance geweest van Salem en een paviljoen van Groot Emaus.

 Afb. 2. Villa De Horst aan de Horsterweg.

Eind mei 1945 verhuisde de hulppolitie naar het Huis van Barmhartigheid, (afb.3) aan de Rijksstraatweg (Harderwijkerweg), toen in gebruik als distributiekantoor en later als hulpsecretarie.

 Afb.3. Huis van Barmhartigheid.

Op 7 oktober 1946 verhuisde het politiebureau naar het pand Wilhelminalaan 37, hoek Harderwijkerweg, de voormalige luchtbeschermingspost.

Korps Rijkspolitie
Direct na de oorlog, in november 1945, werd een politiebesluit van kracht. Er werd een landelijk ‘Korps Rijkspolitie’ opgericht. Deze werd werkzaam in gemeenten waar geen gemeentepolitie was.
Dit korps was hiërarchisch ingericht: Algemene Inspectie in Den Haag; daaronder een 5-tal gewesten of ressorts, daaronder 23 districten die weer waren verdeeld in afdelingen en daaronder weer groepen of posten in de gemeenten. De Rijkspolitie had een militaire structuur met bijbehorende rangen als generaal, majoor enz. in de korpsleiding en districten en de lagere rangen bij de landgroepen: Adjudant; opperwachtmeester, wachtmeester (1e kl).
Voor de (oude) gemeente Ermelo was er de groep Ermelo opgericht, met het eerste bureau te Nunspeet. 

Afd.4. Groepsbureau te Nunspeet, tevens dienstwoning van de groepscommandant adjudant P. Northausen in 1965.

De groep Ermelo was een van de grootste rijkspolitiegroepen in Nederland. Deze groep stond onder leiding van een adjudant en enkele kaderleden, opperwachtmeesters. In kleinere dorpen in de gemeente werden één- of tweemans posten ingesteld met meestal een bureau aan huis. Het waren hier de grotere post Nunspeet en de kleinere posten in de dorpen Elspeet, Vierhouten en Hulshorst. Het postbureau in Nunspeet was eerst gevestigd aan de A. F. Molijnlaan 65 (afb.5) en later aan de Stationsstraat.
De eerste groepscommandant van de groep Ermelo (te Nunspeet…) in 1945 was adj. Th. Ter Brake. Hij werd in 1950 opgevolgd door adj. H. Lassche. In 1958 was adj. H. Hilleband zijn opvolger. Na hem was adj. P. Northausen de nieuwe groepscommandant.

(afb.5 ) Groepsfoto van de groep Ermelo uit de jaren vijftig gemaakt voor het groepsbureau aan de F.A. Molijnlaan 65 te Nunspeet.

Bovenste rij; 1.onb.2.onb. 3.H. Nijboer; 4. J.Koopman; 5.H.J. Hesselink; 6.A.J. v.d. Pol;
7. 8. W.A. Gerlach; 9.Geels; 10. Onb. 11.R. Oonk; 12. Pasman; 13 onb.
Middelste rij; 1.onb.? op de motor 2.B.J. Brummel 3. W. Tromp; 4. Stuul; 5. Onb. 6. Onb. 7. Onb. 8. Kool; 9. Onb. 10. Onb. 11. Onb. 12. Onb. 13.Bruining;
Onderste rij v.l.n.r.; 1 onb. 2.H. Evers met hond; 3.Koelewijn; 4.Burgm. H.M.Martens; 5. onb. 6. H. Lassche; 7.onb. 8. Onb. 9. onb. 10.J. Apeldoorn op motor.
Eind 1969 verhuisde het groepsbureau van de groep Ermelo naar de Stationsstraat nr. 15 in Nunspeet.

Afb. 6: Opening groepsbureau Groep Ermelo te Nunspeet ca 1969

Bereden politie
In 1966 werd de groep Bereden Politie van Apeldoorn naar de gemeente Ermelo overgeplaatst. De groep bestond uit 11 eenheden en paarden en vond haar onderdak in het Koetshuis te Hulshorst aan de Harderwijkerstraatweg 545.

Afb. 7: bereden politie Hulshorst

Dorp Ermelo
In 1946 is er in Ermelo een bureau gevestigd in een gedeelte van een oud herenhuis, pension Dennenhoek, aan de Wilhelminalaan 37, gelegen op de hoek van Wilhelminalaan en de Harderwijkerweg. (Afb. 8 en 10)

Afb. 8: Ca. 1928. Links het latere politiebureau.

Afb. 9: Personeel post/ rayon Ermelo 1947. Enkele politiemensen hebben nog het oude uniform uit de oorlog. Te zien aan de hooggesloten kraag en doorlopende knopen met dwarsriem.

Boven v.l.n.r: Jan de Bruin; Willem Tromp; Bertus de Vries; Piet van Malkenhorst en Aart Rens.
Onder: Dhr. Poortinga; Herman te Brake-(commandant); Otto v.d. Velde en Jan van Diermen.
Opm: Te Brake woonde in het bureau aan de Wilhelminalaan en Piet van Malkenhorst was eerst melkboer geweest en had een winkel gehad aan de Dr. Holtropstraat. 

Afb.10: Politiebureau Wilhelminalaan 37 midden jaren ‘70,

Voor het bureau de bekende dienstauto Volkswagen G.S.A. Naast dit bureau woonde de rayoncommandant G. Urbach. Hij was vanaf 1960 rayoncommandant geweest. Voor hem waren onder meer de owmr. te Brake en de owmr. W.A. Gerlach rayoncommandant geweest. Dit bureau heeft dienstgedaan tot 5 maart 1971.
Toen werd een gedeelte van de kantoren van de VAD aan de Harderwijkerweg 11 in gebruik genomen, omdat het bureautje aan de Wilhelminalaan veel te klein was.

Afb 11. Groepsbureau aan de Harderwijkerweg 11 Ermelo. Het politiebureau zat aan de rechterzijde.

In de jaren ’60-’70 is er een aantal keren in de gemeenteraad de vraag gesteld of Ermelo zijn Rijkspolitie wel zou behouden, of dat er eigen gemeentepolitiekorps zou komen. De gemeente Ermelo groeide toen naar een inwonertal van 25.000. Dit was de wettelijke grens waarop een gemeente overging van Rijks- naar Gemeentepolitie. Met in het achterhoofd een komende splitsing van de gemeente Ermelo, is dit toen niet doorgegaan.
In de jaren ’60-’70 waren op de landgroepen, naast de bekende blauwe politieauto’s van Volkswagen en Fiat, ook de B.M.W. motor met zijspan en de zgn. Ulm, een lichte motor, een bekend verschijnsel.

Afb.12. Enkele politiemedewerkers in 1967, na afloop van een wielerronde. V.l.n.r.: R.J.A. van Ark; G. Urbach; P. Klootwijk en G. van Heerde.

Afb. 9. v.l.n.r. J. van Boven; J.C. van Aalderen; L.J.A. van Ark.

Afb.14. Politie groep Ermelo voor het bureau in de V.A.D.-garage Harderwijkerweg 11. Ca
1972.

Voorste rij v.l.n.r: G. Urbach; H. Kamstra; C. Nekkers; H.L. Heres; P. Jansen; J.C. Aalderen;
Middelste rij: G. Teunissen; W.P. Combé; S. Hopman; W. Mulder; J. Kerbel; A. Smedes; A Harthoorn;
Achter: P. Hazewinkel; J.G.Hut; H. Brink; W. Visser; W. Toller; B.J..v.d. Linde; R.J.A. van Ark.

Na 1972.
Na de gemeentelijke herindeling in 1972, waarbij de gemeente Ermelo werd opgesplitst in de zelfstandige gemeenten Nunspeet en Ermelo, werd ook de rijkspolitie gesplitst en kreeg de nieuwe gemeente Ermelo een eigen politiegroep, onder leiding van een eigen adjudant groepscommandant, met een aantal kaderleden, wachtmeesters en administratieve ondersteuning. De eerste commandant was de adjudant Hazewinkel.

In 1975 verhuisde de groep naar het nieuwgebouwde politiebureau aan de Hanengewei-hoek Het Abdij.-
In 1976 werd adj. G Urbach benoemd tot groepscommandant als opvolger van adj. Hazewinkel.

Afb. 17. Fundamenten nieuw bureau Hanengewei. Afb.18. Het nieuwe bureau is gereed.

In 1978 werd de adj F. Burgler benoemd tot groepscommandant. 

Afb. 20. Begin jaren ’80- Groep Ermelo voor bureau Hanengewei.

Voorste rij v.l.n.r.: Mw. Epe (overl); mw Hop; Adj Burgler (overl); T. Schuurman; T. Waaijer; Z. Pieper; B. de Rooij; A.Pik; W. Tonger,adm. (overl);J. in’t Veld;
Achterste rij v.l.n.r: E. Schouwstra; onb; G. Teunissen; H. van Elteren; H. Wilkes; J. Meuldenhof; G. Konter; J.A. Mol;
J. Piest (overl); N. van Gerven(overl.); T. Jansen; A. Smedes (overl.)

Opvangeenheid
Vanaf 1978 deed het fenomeen opvangeenheid zijn intrede bij de Rijkspolitie. In de jaren zeventig werden veel extra politiemensen opgeleid, die na hun basisopleiding een stageperiode van drie maanden op een landgroep deden. In Ermelo werd ook zo’n eenheid gevestigd die onder leiding stond van twee mentoren.

Afb.21: De eerste opvangeenheid Ermelo in 1978, met links mentor S. Dam en derde van links mentor W. Mulder.

De opvolger van adj. Burgler werd in 1984 adj. A. Smedes. Tot aan de reorganisatie in 1993/1994 is hij dat gebleven.

Reservepolitie
Op elke groep van de rijkspolitie waren een aantal reservepolitiemensen aanwezig. Zo ook in Ermelo. Deze werden getraind door een beroepskracht en deden deed vaak dienst bij evenementen. Zij waren gekleed in volledig uniform en bewapend. Hun vergoeding was echter erg mager. Het waren tenslotte vrijwilligers…

Een bijzonder voorval:
Naast de meest voorkomende gebeurtenissen, zoals aanrijdingen, diefstallen/inbraken enz. had politie in Ermelo ook regelmatig bemoeienis met het opsporen en terugbrengen van patiënten uit de (gesloten) inrichtingen zoals Veldwijk, Groot Emaus en ’s Heeren Loo.
Een bijzonder voorval haalde zelfs de landelijke pers. Hieronder fragment uit. ‘Het Rotterdamsch Parool’, van 10 juli 1958 was het volgende:

Vrouw commandant rijkspolitie pakt ontsnapte man
ZWOLLE. De 72-jarige H. de G. uit Wezep, die enkele dagen geleden ontsnapte uiteen inrichting in Ermelo-Veldwijk, is gisteren ingerekend door de vrouw van de postcommandant W. Gerlach van de rijkspolitie in Ermelo.
Mevrouw Gerlach kreeg de tip, dat De G. vermoedelijk in het Elspeter bos liep. Daar haar man niet thuis was, huurde mevrouw Gerlach onmiddellijk een auto en reed naar het bos. Zij vroeg zijn naam en toen het „De G.” bleek te zijn, nodigde zij hem uit mee te rijden. De man stapte in en zat een half uur later weer veilig in de inrichting. De man had zich enkele weken geleden in zijn huis opgesloten en de woning in brand gestoken.’
Tot zover het artikel. Of mevrouw Gerlach ook een gratificatie heeft gekregen, is niet bekend.

In 1993-1994 vond een landelijke reorganisatie plaats waarin Rijks- en Gemeentepolitie samengevoegd werden in afdelingen van de nieuwgevormde regionale politie en verloor de politiegroep Ermelo zijn zelfstandigheid. De groep werd samengevoegd met de rijkspolitiegroep Putten en vormde een eenheid o.l.v. adj. Blom (inspecteur Blom). Het bureau bleef in Ermelo.
De plaatselijke afdeling van de regionale politie bleef binnen de nieuwe organisatie werkzaam in het bureau aan de Hanengewei tot 2016. Toen werd het bureau gesloten en vonden de medewerkers onderdak in Harderwijk. Er bleef na die tijd in Ermelo alleen een spreekuurfunctie over op het gemeentehuis.

Voor aanvullingen of opmerkingen: mail naar Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.

Geplaatst op
Met dank aan:

Hier kunnen jouw foto's, verhaal en of documenten staan. Stuur ze in. Hoe lees het hier